Ο φόβος και η φοβία
Αναρωτήθηκατε ποτέ για το συναίσθημα του φόβου; Γιατί υπάρχει; Σε τι εξυπηρετεί; Δεν θα είμασταν καλύτερα χωρίς αυτό; Κι όμως, ο φόβος είναι ένα συναίσθημα προστατευτικό, ένα συναίσθημα που δημιουργήθηκε εξελικτικά, για να μας προστατεύει από κινδύνους. Σκεφτείτε, αν δεν υπήρχε ο φόβος, τότε θα ήμασταν σαν ένα αυτοκίνητο χωρίς συναγερμό. Σκοπός λοιπόν δεν είναι να κάνουμε άφοβα παιδιά, αλλά να μάθουμε στα παιδιά μας τρόπους, για να διαχειρίζονται τους φόβους τους.
Η διαφορά μεταξύ ενός «φυσιολογικού» φόβου και μιας φοβίας είναι η ένταση της ανησυχίας που προκαλεί στο παιδί και ο χρόνος που επιμένει το άγχος. Ένα παιδί με φοβία έχει υψηλό επίπεδο ανησυχίας και φόβου, όταν έρχεται σε επαφή με το αντικείμενο της φοβίας του. Για να θεωρείται ότι ένα παιδί έχει φοβία, θα πρέπει να βιώνει αυτό το επίπεδο φόβου για περίοδο έξι μηνών ή περισσότερο και λόγω αυτού να διαταράσσεται η καθημερινότητα του και η ρουτίνα του, π.χ. να αποφεύγει να αφήσει μόνη της τη μαμά του από φόβο να μην πάθει κάτι κακό στην υγεία της και λόγω αυτού να αρνείται να πάει σχολείο.
Τι προκαλεί μια φοβία;
Η φοβία είναι ένα είδος αγχώδους διαταραχής, μια κατάσταση που ενεργοποιεί την αντίδρασή μας στον κίνδυνο, δηλαδή της «μάχης ή φυγής» και δημιουργεί συναισθήματα επικείμενου κινδύνου, τα οποία όμως είναι δυσανάλογα με την πραγματικότητα της κατάστασης. Τα παιδιά μπορούν να αναπτύξουν διαταραχές άγχους για πολλούς λόγους όπως είναι οι ακόλουθοι:
Βιολογικοί παράγοντες: Ο εγκέφαλος έχει ειδικά χημικά, που ονομάζονται νευροδιαβιβαστές, που στέλνουν μηνύματα, για να ελέγχουν τον τρόπο που αισθάνεται κάποιος. Η σεροτονίνη και η ντοπαμίνη είναι δύο σημαντικοί νευροδιαβιβαστές οι οποίοι, όταν «εξαντληθούν», μπορούν να προκαλέσουν συναισθήματα άγχους.
Οικογενειακοί παράγοντες: Έρευνες δείχνουν ότι παιδιά των οποίων οι γονείς έχουν άγχος είναι πιθανότερο να εκδηλώσουν και τα ίδια κάποια στιγμή στη ζωή τους, αφού υπάρχει ένας συνδυασμός γενετικών παραγόντων και μαθημένης συμπεριφοράς. Για παράδειγμα ένας γονέας που δείχνει έντονο φόβο για τις γάτες μαθαίνει στο παιδί του ότι οι γάτες είναι κάτι που πρέπει να φοβάται, με αποτέλεσμα να μεταφέρει έμμεσα τον ίδιο φόβο και στο παιδί του.
Περιβαλλοντικοί παράγοντες: Πολλές φορές μια τραυματική εμπειρία (όπως συγκρουσιακό διαζύγιο, ασθένεια ή θάνατος στην οικογένεια) ή ακόμα και ένα μεγάλο γεγονός της ζωής του παιδιού, όπως η έναρξη ενός νέου σχολικού έτους, μπορεί να πυροδοτήσουν μια διαταραχή άγχους.
Τυπικοί φόβοι και άγχη στα παιδιά
- Βρέφη: Τα βρέφη αρχίζουν να διαχωρίζουν τα γνωστά πρόσωπα (γονείς, γιαγιά, παππού) από τα άγνωστα (κάποιος ξένος) γύρω στους 7-9 μήνες, όπου μπορεί να αναπτυχθεί ο φόβος για τους ξένους. Ο φόβος εκδηλώνεται συνήθως με κλάμα και με προσκόλληση του βρέφους στον γονέα. Η εκδήλωση αυτού του φόβου συνήθως επιλύεται μέσα στον πρώτο χρόνο ζωής του παιδιού.
- Προσχολική ηλικία: Κατά τα τρία πρώτα χρόνια του παιδιού, καθώς διευρύνονται οι εμπειρίες του και μπορεί να απαιτείται από το παιδί να αποχωριστεί τους γονείς του, τα παιδιά εκδηλώνουν το φόβο τους με κλάμα κατά τον αποχωρισμό από τους γονείς. Συνήθως, ο φόβος αυτός βελτιώνεται με την έλευση του παιδιού στο νηπιαγωγείο. Επίσης, λόγω του ότι σε αυτή την ηλικία αρχίζει να αναπτύσσεται η φαντασία, τα παιδιά μπορεί να φοβούνται φανταστικά πράγματα, όπως τέρατα, φαντάσματα, το σκοτάδι, αλλά και πραγματικά, όπως τα σκυλιά.
- Κατά τη διάρκεια της σχολικής ηλικίας: Τα παιδιά έρχονται σε επαφή με τον πραγματικό κόσμο όλο και περισσότερο, οπότε μαθαίνουν ότι υπάρχουν και άλλου είδους κίνδυνοι, όπως κλέφτες, φυσικές καταστροφές, φωτιές, αρρώστιες, θάνατος.
Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά να αντιμετωπίσουν τους φόβους τους;
- Προσεγγίστε τους φόβους του παιδιού σας σταδιακά, δημιουργώντας μικρά βήματα προς την αντιμετώπισή τους. Για παράδειγμα, αν φοβάται τους σκύλους δημιουργήστε μια λίστα με διαχειρίσιμες προκλήσεις, όπως να πλησιάσει ένα σκύλο ο οποίος κοιμάται, να είναι μαζί σας, ενώ χαϊδεύετε ένα σκύλο και προοδευτικά να το κάνει και μόνος/η του/της. Προσπαθήστε να επιβραβεύετε την κάθε επιτυχία και να συζητάτε μαζί με το παιδί πώς το κατάφερε, πώς ένιωθε, τι σκέφτηκε κατά τη διάρκεια.
- Φροντίστε να παρέχετε καινούριες και ευχάριστες εμπειρίες για τα αντικείμενα του φόβου. Για παράδειγμα, αν το παιδί σας φοβάται τη σκοτεινή ντουλάπα, διαβάστε ένα βιβλίο μέσα στη ντουλάπα με φακό ή αν φοβάται μια φιγούρα από κάποια ταινία προσπαθήστε να την γελοιοποιήσετε ζωγραφίζοντας μια καρικατούρα. Σκοπός είναι να δημιουργήσετε ένα διαφορετικό πλαίσιο σκέψης για το αντικείμενο του φόβου.
- Σε μικρές ηλικίες οι φανταστικοί φόβοι, όπως π.χ. τα κακά όνειρα αντιμετωπίζονται με δημιουργικές λύσεις, όπως ένα σπρέι που κρατάει τα κακά όνειρα μακριά ή μια ονειροπαγίδα.
- Τα παιδιά ξέρουμε ότι κατανοούν πολύ νωρίτερα ότι οι αρνητικές σκέψεις μπορεί να μας κάνουν να αισθανόμαστε δυσάρεστα από ότι οι θετικές σκέψεις μας βοηθούν στο να αισθανθούμε καλύτερα. Συνεπώς, είναι σημαντικό να διερευνούμε ποιες σκέψεις κάνουν το παιδί μας να αισθάνεται άγχος ή φόβο και να προσπαθούμε να το βοηθήσουμε να τις τροποποιήσει σε θετικότερες και βοηθητικότερες.
- Για παιδιά τα οποία έχουν έντονα σωματικά συμπτώματα τα οποία συνοδεύουν τους φόβους τους είναι αποτελεσματικότερο να τους διδάσκουμε πώς να ηρεμούν και το σώμα τους εκτός από το γνωστικό κομμάτι. Διδάσκοντας ασκήσεις διαφραγματικής αναπνοής μαθαίνουν να κατευνάζουν τα σωματικά συμπτώματα του άγχους το οποίο δρα ενισχυτικά στην αντιμετώπισή του.
Γενικές εισηγήσεις
- Σκοπός δεν είναι να πείσετε το παιδί σας ότι ο φόβος του είναι παράλογος. Πώς άλλωστε θα πείσεις το παιδί σου ότι ο φόβος δεν είναι πραγματικός, ενώ τα συμπτώματα του φόβου είναι 100% αληθινά; Σκοπός είναι να διδάξετε στο παιδί πώς να μιλήσει μέσα από τους φόβους του και να μάθει να τους διαχειρίζεται χωρίς να το «παραλύουν».
- Είναι σημαντικό για το παιδί να μη μειώσετε ή να περιγελάσετε τα συναισθήματά του. Λάβετε υπόψη σας ότι η επικύρωση δεν σημαίνει πάντα συμφωνία. Επικυρώστε το φόβο του με φράσεις όπως «κατανοώ ότι φοβάσαι να κοιμηθείς με κλειστό το φως».
- Παρατηρήστε πώς αντιμετωπίζετε οι ίδιοι τις αγχωτικές καταστάσεις και τι μοντελοποιείτε στο παιδί σας. Αν εσείς πανικοβάλλεστε, το πιθανότερο είναι ότι και το παιδί σας θα μάθει να αντιδρά το ίδιο. Δώστε έμφαση και στη μη λεκτική έκφρασή σας, όταν συμβαίνει κάτι που σας προκαλεί αγωνία.
- Μια «παγίδα» που πέφτουν οι γονείς συνήθως είναι αν φοβάται το παιδί τους κάτι, να αφαιρούν το εμπόδιο, αλλά αυτό είναι ακριβώς αυτό που ενισχύει το φόβο. Ένας καλός τρόπος, για να ξεπεράσει το παιδί σας ένα φόβο είναι να μην αφαιρέσετε το εμπόδιο, αλλά να του μάθετε πώς να το υπερπηδά.
- Σχεδιάστε ένα πλάνο δράσης με το παιδί σας το οποίο να παρέχει εναλλακτικές λύσεις σε καταστάσεις που τον/την αγχώνουν. Προσπαθήστε να βρείτε συνεργατικά τις λύσεις και όχι να τις δώσετε έτοιμες στο παιδί σας.
- Μην βιάζεστε να παρέχετε λύσεις στο παιδί σας. Συζητήστε, διερευνήστε, ενθαρρύνετε και καλλιεργήστε τους το θάρρος να δώσουν τις δικές τους μάχες με τη διακριτική βοήθειά σας.
- Αποδεχτείτε το άγχος και τον φόβο ως ένα φυσιολογικό συναίσθημα και επιτρέψετε στο παιδί σας να το βιώσει χωρίς να προσπαθείτε να το απαλείψετε με τη συνεχή προστασία σας. Με αυτό το τρόπο δίνετε το μήνυμα στο παιδί σας ότι το θεωρείτε ικανό να το διαχειριστεί.
- Επιβραβεύστε την προσπάθειά του όσο μικρή και αν είναι και βοηθήστε το να κάνει μικρά, αλλά σταθερά βήματα προς την αντιμετώπιση των φόβων του. Μην πιέζετε για να κάνει πράγματα που δεν μπορεί, αλλά παράλληλα μην δίνετε και την επιλογή της ολικής αποφυγής. Η αποφυγή δεν είναι σε καμία περίπτωση η λύση του προβλήματος.
Πηγή: paidiatros.com