«Δεν έσπασα εγώ το βάζο! Η Μαρία τα έφαγε όλα! Δεν έχω μαθήματα σήμερα! Δεν πήρα τα χρώματα του Γιάννη, αυτός μου τα έδωσε! Ένας δράκος είναι στο δωμάτιο μου!». Αυτά και πολλά άλλα αποτελούν μερικά δείγματα από τα ψέματα που συνήθως λένε τα παιδιά. Οι γονείς μόλις αντιληφθούν ότι το παιδί τους λέει ψέματα, αρχίζουν να ανησυχούν και να πανικοβάλλονται.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό, πριν αντιδράσουν στα συνηθισμένα αυτά ψέματα, να σκεφτούν την ηλικία του παιδιού, παράλληλα δε να προβληματιστούν για τα πιθανά κίνητρα που βρίσκονται πίσω από αυτά.
Στη συνέχεια πρέπει να προβληματιστούν για τον τρόπο και την έκταση της δικής τους αντίδρασης, στοιχεία που αποτελούν καθοριστικό παράγοντα στην όλη διαπαιδαγώγηση που θέλουν να δώσουν στο παιδί τους.
Γιατί άραγε το παιδί λέει ψέματα;
Το παιδί αρχίζει να λέει ψέματα από πολύ μικρή ηλικία. Μαθαίνει να χρησιμοποιεί το ψέμα, αφού έρχεται σε επαφή με αυτό στις κοινωνικές του σχέσεις, στις σχέσεις του με όλους τους ενήλικες. Μερικά παραδείγματα είναι τα εξής:
- Τα “μικροψέματα” των ενηλίκων, π.χ. όταν τους ζητούν στο τηλέφωνο και λένε στο παιδί «πες ότι δεν είμαι εδώ».
- Όταν λένε στο παιδί «δεν είναι ανάγκη να το πούμε αυτό στον μπαμπά». Στις ταινίες που βλέπει καθημερινά στην τηλεόραση.
- Στις ψεύτικες υποσχέσεις που ακούει καθημερινά εντός διάφορων πλαισίων κ.λπ.
Συνακόλουθα, το παιδί, έχοντας υπόψη τα πιο πάνω, αντιλαμβάνεται, μαθαίνει, διαπιστώνει ότι δεν είναι ανάγκη να λέει πάντα την αλήθεια. Παράλληλα, μπορεί και το ίδιο να χρησιμοποιήσει το ψέμα, για να καλύψει δικές του ανάγκες, όπως στοργή, σημασία, ασφάλεια, αλλά και για άλλους λόγους, όπως είναι οι ακόλουθοι:
Αποφυγή της τιμωρίας. Όταν το παιδί φοβάται μια πολύ αυστηρή τιμωρία, μπορεί να χρησιμοποιήσει το ψέμα με την ελπίδα να «γλυτώσει», έστω και προσωρινά, ή να «μειώσει» την τιμωρία. Συχνά ένα μικρό παιδί λέγοντας ψέματα ότι δεν το έκανε εκείνος θέλει περισσότερο να δείξει ότι δεν ήθελε να το κάνει, παρά να ξεγελάσει οποιονδήποτε.
Ανάγκη να διαγράψει κάποιο λάθος του. Όταν το παιδί κάνει μια σκανταλιά και στη συνέχεια νιώσει ότι γύρω του υπάρχει πολλή ένταση, ότι ενδεχόμενα θα εξευτελιστεί, κάνει απεγνωσμένες προσπάθειες να εξαφανίσει τη δυσάρεστη αυτή κατάσταση, χρησιμοποιώντας το ψέμα, αλλά και επιμένοντας στο ψέμα του.
Ανάγκη να νιώσει και να επιβεβαιώσει την ανεξαρτησία του. Το παιδί αρχίζει σιγά- σιγά να ανακαλύπτει τον εαυτό του. Για να επιβεβαιώσει την ξεχωριστή οντότητά του, την ανεξαρτησία του, χρησιμοποιεί το ψέμα σαν το “μυστικό” του που το βοηθά να ξεφύγει από την παντοδυναμία και τον έλεγχο των γονέων του.
Το ψέμα και η ηλικία του παιδιού
Είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε ότι το στάδιο ανάπτυξης του παιδιού ορίζει συνήθως και τα κίνητρα που το οδηγούν στο ψέμα. Είναι λοιπόν ιδιαίτερα σημαντικό, όταν οι γονείς χειρίζονται τα ψέματά του, να λαμβάνουν κάθε φορά σοβαρά υπόψη την ηλικία του.
Ηλικία 3-6 χρονών: «Το ψέμα που δεν είναι ψέμα»
Το παιδί ηλικίας μεταξύ 3 και 6 χρόνων βρίσκεται στο στάδιο που αναπτύσσει τη φαντασία του. Στο στάδιο αυτό έρχεται αντιμέτωπο με μια πραγματικότητα που μπορεί να μην καταλαβαίνει ή που μπορεί ακόμα να το φοβίζει.
Στην προσπάθειά του να αντιληφθεί αυτή την πραγματικότητα και να την εξηγήσει με δικά του λόγια και δικά του μέτρα χρησιμοποιεί πολλές φορές το ψέμα.
Στο στάδιο αυτό σίγουρα το παιδί δεν ψεύδεται συνειδητά, με σκοπό να εξαπατήσει τους μεγαλύτερούς του. Όπως επισημάναμε και πιο πάνω, η φαντασία σε αυτή τη φάση της ηλικίας του διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο, ενώ η αλήθεια με το ψέμα μπλέκονται και συγχέονται. Για παράδειγμα πολλές φορές τα μικρά παιδιά διηγούνται κάτι σαν να το έζησαν τα ίδια, ενώ στην πραγματικότητα αναφέρονται σε κάτι που είδαν στον ύπνο τους, το φαντάστηκαν ή τους εντυπωσίασε. Δηλαδή, δεν μπορούμε να μιλούμε για “αληθινό ψέμα”.
Επίσης, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι σ’ αυτή την ηλικία η τάση για ψέματα μπορεί να εμφανιστεί παράλληλα με κάποια σημαντικά γεγονότα που μπορούν να επηρεάσουν την ανάπτυξη του παιδιού, όπως είναι η γέννηση ενός ακόμα παιδιού, η πρώτη μέρα στο νηπιαγωγείο, η απομάκρυνση ενός γονιού από το σπίτι.
Επιπλέον, σε πολλές περιπτώσεις τα παιδιά δημιουργούν “φανταστικούς” συντρόφους στο παιχνίδι τους. Για παράδειγμα, ακούμε συχνά το παιδί, ενώ είναι μόνο του στο δωμάτιό του, να μιλά υποτίθεται με κάποιο άλλο άτομο, όταν δε το ρωτήσουμε, απαντά «μιλώ με το φίλο μου το Γιώργο». Στην περίπτωση αυτή, συναισθανόμενο το παιδί ότι βρίσκεται σε μπελάδες, χρεώνει όλη την ευθύνη στο φανταστικό φίλο. Πρόσθετα, ο φανταστικός φίλος θα χρεωθεί με τη ζήλια, το φόβο, το ψέμα του παιδιού, αφήνοντας τον εαυτό του έξω από ενοχές, νιώθοντας αθώο, έτσι ώστε να νιώθει ότι είναι καλό.
Γενικά, τα ψέματα των παιδιών στην ηλικία αυτή χαρακτηρίζονται από αθωότητα, είναι “αθώα” ψέματα. Από τη μια δεν μπορούν να διαχωρίσουν το πραγματικό από το φανταστικό, ενώ από την άλλη στην ουσία προσπαθούν να παρουσιάσουν μια κατάσταση όπως τους αρέσει και όχι να μας ξεγελάσουν.
Οδηγός για γονείς
Όταν διαπιστώσουν οι γονείς ότι το παιδί λέει ψέματα, αντί να θυμώσουν ή να του βάλουν τις φωνές, πρέπει να προσπαθήσουν απλά να το επαναφέρουν στην πραγματικότητα. Να του μάθουν σιγά-σιγά τι είναι αληθινό και τι όχι, τι είναι δυνατό και τι αδύνατο. Μπορούν ακόμη να χειριστούν το όλο θέμα με χιούμορ.
Αν, για παράδειγμα, το παιδί πει ότι είδε μια αράχνη με τεράστια πόδια, μεγάλη σαν δράκο, προφανώς αυτό οφείλεται στο φόβο που ένοιωσε, με αποτέλεσμα να το μεγαλοποιήσει με τη φαντασία του. Σε απάντηση οι γονείς μπορούν να του εξηγήσουν ότι οι αράχνες είναι μικρές και να του δείξουν μια εικόνα με αράχνη. Αποφεύγουν όμως να του κάνουν «κήρυγμα» σχετικά με το ψέμα και την αλήθεια, γιατί σίγουρα όχι μόνο δε θα βοηθήσουν, αλλά και το ίδιο δε θα καταλάβει.
Ηλικία 6-12 χρονών
Σ’ αυτή την ηλικία τα παιδιά μπορούν να ξεχωρίσουν το πραγματικό από το φανταστικό. Συνεπώς, γνωρίζουν πότε λένε ψέματα και πότε αλήθεια. Με τη χρησιμοποίηση του ψέματος επιδιώκουν συνήθως τα ακόλουθα:
- Να αποφύγουν τις δυσάρεστες συνέπειες μιας πράξης τους.
- Να εξασφαλίσουν την προσοχή των γονιών τους. Να δοκιμάσουν τα όρια των γονιών τους.
- Να προκαλέσουν ενδιαφέρον.
- Να γίνουν αποδεκτά από την ομάδα στην οποία θέλουν
- να «ανήκουν».
Όταν το παιδί λέει ψέματα σ’ αυτή την ηλικία, πρέπει οι γονείς σίγουρα να προβληματιστούν και να ψάξουν για τα κίνητρα που κρύβονται πίσω από αυτή τη συμπεριφορά.
Είναι γεγονός ότι, όταν οι γονείς ακούν το παιδί να λέει ψέματα, ιδιαίτερα αν αυτό γίνεται συχνά, ενδέχεται να εκνευριστούν, να προβληματιστούν για τον τρόπο που το μεγαλώνουν και να διερωτηθούν: «Μήπως είμαστε πολύ χαλαροί, μήπως δεν το τιμωρούμε αρκετά αυστηρά;».
Συχνά, στο θυμό τους του μιλούν πολύ άσχημα, αποκαλώντας το «ψεύτη» ή «ανόητο» ή του επιβάλλουν “παραδειγματική” τιμωρία. Μπορεί ακόμη να τους ξεφύγει και κανένα χαστούκι.
Δυστυχώς, μια τέτοια αντιμετώπιση δεν έχει κανένα θετικό αποτέλεσμα. Σίγουρα, δε βοηθά το παιδί να μάθει να συμπεριφέ- ρεται καλύτερα. Πρόσθετα, του προκαλείται το αίσθημα του φόβου, με αποτέλεσμα να μην έχει εμπιστοσύνη στους γονείς του και παράλληλα ενισχύεται η αρνητική εικόνα που έχει για τον εαυτό του. Το πιο πιθανό είναι ότι θα συνεχίσει να λέει ψέματα, από τη μια, γιατί στο εξής θα φοβάται την τιμωρία και, από την άλλη, για να αποδείξει αυτό ακριβώς που πιστεύουν οι γονείς για το ίδιο, ότι δηλαδή είναι ένας “ψεύτης”.
Οδηγός για γονείς
- Να βεβαιώνονται για το ψέμα του. Είναι σίγουρα χειρότερο να κατηγορήσουν άδικα ένα παιδί ότι λέει ψέματα, παρά να αγνοήσουν το ψέμα του.
- Να ακούουν προσεκτικά την εξήγηση του παιδιού.
- Να συζητούν μαζί του ήρεμα και με χαμηλούς τόνους.
- Να αποφεύγουν τις σε βάρος του επιθέσεις. Μια τέτοια άρνηση που δέχεται από μέρους των γονιών δυνατόν να τη μεταφέρει στο μικρότερο αδελφάκι ή σε ένα ντροπαλό συμμαθητή του.
- Να μη μεταφέρουν το ψέμα του σε τρίτα πρόσωπα και να μην το σχολιάζουν δημόσια. Ο δημόσιος εξευτελισμός του παιδιού θα του προκαλέσει σίγουρα πολύ θυμό και το ίδιο θα επιδιώξει να «εκδικηθεί» λέγοντας ένα μεγαλύτερο ψέμα.
- Να αποφεύγουν τις απειλές. Φράσεις όπως «θα δεις τι θα γίνει απόψε που θα το μάθει ο μπαμπάς σου» φέρνουν το αντίθετο αποτέλεσμα.
- Να το βοηθήσουν να καταλάβει τις συνέπειες της συμπεριφοράς του.
- Να διαχωρίσουν τη συμπεριφορά του παιδιού από το ίδιο. Να του επιβεβαιώνουν ότι το αγαπούν, επεξηγώντας ότι αυτό που απορρίπτουν είναι η συγκεκριμένη συμπεριφορά του.
- Να το επαινούν κάθε φορά που μιλά με ειλικρίνεια. Βοηθούμε το παιδί μας να αλλάξει συμπεριφορά.
Για να μπορέσουν οι γονείς να βοηθήσουν το παιδί να σταματήσει μια τέτοια συμπεριφορά, χρειάζεται να αναπτύξουν μια σωστή επικοινωνία και μια καλή σχέση με το παιδί. Συναφώς, πρέπει να έχουν υπόψη τους τα ακόλουθα:
- Να του μάθουν να είναι υπεύθυνο δείχνοντάς του εμπιστοσύνη.
- Να είναι δίπλα του ενισχύοντάς το και βοηθώντας το να μάθει από τα λάθη του και όχι επικρίνοντάς το και τιμωρώντας το.
- Να δείχνουν κατανόηση για τις δυσκολίες που μπορεί να αντιμετωπίζει και να τις εξισορροπούν με τις απαιτήσεις που έχουν από αυτό.
- Να το βοηθούν να νιώθει καλά για τον εαυτό του, να μην έχει ανάγκη να παρουσιάζει ψεύτικες καταστάσεις, για να τους εντυπωσιάσει.
- Να δέχονται την προσωπικότητα του παιδιού, με τα δυνατά και τα αδύνατα στοιχεία της, και να νιώθουν οι ίδιοι καλά με αυτή την πραγματικότητα, οπότε και το παιδί θα μπορέσει να την αποδεχτεί και να νιώσει επίσης καλά.
- Να θυμούνται ότι αυτοί αποτελούν πρότυπο για το παιδί. Ο δικός τους τρόπος συμπεριφοράς θα καθορίσει και το δικό του. Αν θέλουν το παιδί να σταματήσει τα ψέματα, πρέπει να αρχίσουν οι ίδιοι να μη λένε ψέματα.
Εφηβεία
Οι έφηβοι χρησιμοποιούν το ψέμα, για να παρουσιάσουν μια άλλη εικόνα για τον εαυτό τους, ιδιαίτερα όταν αισθάνονται μειονεκτικά για κάτι μπροστά στους άλλους.
Χρησιμοποιούν επίσης το ψέμα, προκειμένου να γίνουν αποδεκτοί από μια ομάδα ή ακόμα γιατί έχουν ανάγκη της ανεξαρτησίας από τους γονείς.
Πολλές φορές το ψέμα χρησιμοποιείται, για να κρατήσουν την προσωπική τους ζωή μυστική από τους γονείς τους.
Οδηγός για γονείς
- Να προβληματίζονται για τα κίνητρα που έσπρωξαν τον έφηβο να πει ψέματα. Μήπως οφείλονται και στη δική τους στάση; Μήπως είναι πολύ απαιτητικοί, υπερβολικά αυστηροί; Μήπως του δίνουν λανθασμένα μηνύματα για το τι είναι σημαντικό για αυτούς; Μήπως επιδιώκουν να τον ελέγχουν; Μήπως του συμπεριφέρονται σαν να είναι ακόμη παιδί;
- Να συζητούν μαζί του και να σέβονται τα συναισθήματά του.
- Να είναι ειλικρινείς και να κάνουν καθαρές εξηγήσεις μαζί του.
- Να αποφεύγουν να του βάζουν ταμπέλες και να ξεκινούν μια συζήτηση προκατειλημμένοι.
- Προσπαθούμε περισσότερο να τον ακούσουμε και όχι να τον πείσουμε. Σεβόμαστε την προσωπική του ζωή.
Καταλήγοντας, η τιμωρία δε σταματά το ψέμα. Αντίθετα, τα περισσότερα παιδιά λένε ψέματα, για να αποφύγουν την τιμωρία. Οι γονείς οφείλουν να ψάχνουν για άλλους τρόπους, άλλα διορθωτικά μέτρα, τα οποία μπορούν να εφαρμόσουν μέσα από μια σωστή επικοινωνία μαζί τους, βοηθώντας τα να νιώσουν καλά με τον εαυτό τους, έτσι ώστε να μην έχουν ανάγκη να καταφεύγουν στο ψέμα.