Τι είναι η φωνολογική ενημερότητα;
Οι προτάσεις, οι λέξεις, οι συλλαβές και τα φωνήματα είναι τα δομικά στοιχεία της γλώσσας μας.
Οι προτάσεις αποτελούνται από λέξεις, οι λέξεις από συλλαβές και οι συλλαβές από φωνήματα.
Η ικανότητα του ατόμου να αναγνωρίζει, να αναλύει και να συνθέτει αυτά τα δομικά στοιχεία ονομάζεται φωνολογική ενημερότητα.
Η φωνολογική ενημερότητα είναι εξαιρετικά μεγάλης σημασίας και, σύμφωνα με σύγχρονες θεωρίες, είναι σημαντικό να έχει κατακτηθεί πριν τη διδασκαλία της γραφής και της ανάγνωσης.
Τα επίπεδα της φωνολογικής ενημερότητας:
Η φωνολογική ενημερότητα χαρακτηρίζεται από διαφορετικά επίπεδα. Τα επίπεδα αυτά προκύπτουν από τα διαφορετικά δομικά στοιχεία της γλώσσας (λέξεις, συλλαβές, φωνήματα) και είναι τα εξής:
- Λεξική επίγνωση: η συνειδητοποίηση πως η γλώσσα αποτελείται από λέξεις.
- Συλλαβική επίγνωση: α) η συνειδητοποίηση πως κάθε λέξη αποτελείται από συλλαβές και β) η ικανότητα ανάλυσης και σύνθεσης των συλλαβών αυτών. Δηλαδή είναι η συνειδητοποίηση πως, πχ, προφορικά η λέξη /γάτα/ αναλύεται στις συλλαβές /γα/ και /τα/ αλλά και η επίγνωση πως οι συλλαβές /γα/ και /τα/ συνθέτουν τη λέξη /γάτα/.
- Επίγνωση για τα τμήματα συλλαβής (ενδοσυλλαβική επίγνωση): η επίγνωση πως κάθε συλλαβή έχει ένα αρχικό κι ένα τελικό τμήμα. Ωστόσο, το επίπεδο αυτό είναι ουσιώδους σημασίας σε γλώσσες με διαφορετική δομή και ορθογραφία, οπως η αγγλική, και δεν είναι απαραίτητο στην ελληνική γλώσσα. Συνεπώς, δε θα αναλύθεί περαιτέρω.
- Φωνημική επίγνωση: η συνειδητοποίηση πως οι λέξεις αποτελούνται από φωνήματα και η ικανότητα ανάλυσης και σύνθεσης των φωνημάτων αυτών. Δηλαδή είναι η συνειδητοποίηση πως, πχ προφορικά η λέξη /γάτα/ αναλύεται στα φωνήματα /γ/, /α/, /τ/, /α/ αλλά και η επίγνωση πως τα φωνήματα /γ/, /α/, /τ/, /α/ συνθέτουν τη λέξη /γάτα/.
Είναι απαραίτητο να σημειωθεί πως η φωνολογική ενημερότητα δεν έχει σημασιολογικό περιεχόμενο. Δηλαδή, μπορεί κάποιος να αναλύσει πχ τη λέξη /γάτα/ σε συλλαβικό και φωνημικό επίπεδο, ακόμη κι αν δεν γνωρίζει τη σημασία της λέξης αυτής.
Αξιολόγηση της φωνολογικής ενημερότητας:
Υπάρχουν πολλές μέθοδοι αξιολόγησης της φωνολογικής ενημερότητας, οι οποίες ελέγχουν διαφορετικά επίπεδα (φωνημικό, συλλαβικό) και απαιτούν διαφορετικές γνωστικές λειτουργίες και δεξιότητες. Καθένα από τα τεστ, ωστόσο, μπορεί να προσαρμόστεί ώστε να αξιολογεί είτε τη συλλαβική είτε τη φωνημική επίγνωση.
Πιο συγκεκριμένα:
- Διάκριση του διαφορετικού ή ηχητική ταξινόμηση: το παιδί καλείται να επισημάνει τη λέξη που διαφέρει ανάμεσα σε τρεις ή τέσσερις λέξεις. Για παράδειγμα, παρουσιάζουμε προφορικά στο παιδί τις λέξεις /μέλι/ – /μέρα/ – /βάζο/ – /μέσα/ και αναμένουμε να διακρίνει πως η λέξη /βάζο/ δεν ταιριάζει, αφού οι άλλες τρεις λέξεις έχουν κοινό φωνολογικό τμήμα τη συλλαβή /με/. Αντίστοιχα, παρουσιάζουμε τις λέξεις /σε/ – /συν/ – /μα/ και αναμένουμε το παιδί να διακρίνει πως οι δυο πρώτες έχουν κοινό φωνολογικό τμήμα το φώνημα /σ/ και πως η λέξη /μα/ δεν ταιριάζει.
- Απόφαση για την ομοιότητα ή διαφορά των λέξεων: παρουσιάζονται στο παιδί ζευγάρια προφορικών λέξεων και καλείται να αποφασίσει αν έχουν ή όχι κάποια φωνολογική ομοιότητα. Για παράδειγμα, παρουσιάζουμε στο παιδί τις λέξεις /μέλι/ – /μέρα/ και αναμένουμε να απαντήσει ναι, αφού έχουν κοινό φωνολογικό τμήμα τη συλλαβή /με/, ενώ παρουσιάζοντας τις λέξεις /μέλι/ – /βάζο/ αναμένουμε να απαντήσει όχι, αφού δεν έχουν κοινό φωνολογικό τμήμα. Αντίστοιχα, μπορούμε να παρουσιάσουμε ζέυγη λέξεων ελέγχοντας τη φωνημική επίγνωση, πχ, /σε/ – /συν/, όπου το παιδί θα διακρίνει πως έχουν κοινό φωνολογικό τμήμα το φώνημα /σ/.
- Επισήμανση της ομοιοκαταληξίας: Μοιάζει με την ομοιότητα ή διαφορά λέξεων, με τη διαφορά ότι η ομοιότητα βρίσκεται πάντα στο τέλος των λέξεων. Για παράδειγμα, παρουσιάζουμε στο παιδί τη λέξη /μέρα/ και έπειτα το καλούμε να αποφασίσει αν ταιριάζει με τη λέξη /βέρα/ ή με τη λέξη /γάτα/. Το παιδί καλείται να αναγνωρίσει πως οι λέξεις /μέρα/ και /βέρα/ ομοιοκαταληκτούν. Επίσης, μπορούμε να ζητήσουμε από το παιδί να βρει κι άλλες λέξεις που ομοιοκαταληκτούν με τη λέξη που του δίνεται.
- Συλλαβική ή φωνημική κατάτμηση: Παρουσιάζουμε προφορικά στο παιδί μια λέξη και του ζητάμε να τη χωρίσει είτε σε συλλαβές (συλλαβική επίγνωση) είτε σε φωνήματα (φωνημική επίγνωση) προφέροντάς τα διαδοχικά. Για παράδειγμα, η λέξη /μέρα/ θα χωριστεί σε συλλαβές (/με/-/ρα/) στο τεστ συλλαβικής επίγνωσης και σε φωνήματα (/μ/-/ε/-/ρ/-/α/) στο τεστ φωνημικής επίγωσης. Αυτά αναμένουμε από το παιδί να τα προφέρει διαδοχικά, πιθανά αντίστοιχίζοντάς τα είτε με ελαφρά χτυπήματα (π.χ. παλαμάκια) είτε με αντικείμενα (π.χ. τοποθετώντας μπροστά του δυο κύβους για να αναπαραστήσουν τον αριθμό των συλλαβών της λέξης /μέρα/).
- Συλλαβική ή φωνημική σύνθεση: Παρουσιάζουμε προφορικά στο παιδί τα φωνολογικά τμήματα και αναμένουμε να τα συνθέσει σε λέξη. Για παράδειγμα, παρουσιάζοντας διαδοχικά τις συλλαβές /με/ – /σα/, αναμένουμε από το παιδί να προφέρει τη λέξη /μέσα/, ελέγχοντας έτσι τη συλλαβική επίγνωση. Αντίστοιχα, παρουσιάζοντας τα φωνήματα /σ/ – /α/ – /ν/, αναμένουμε να προφέρει τη λέξη /σαν/.
- Συλλαβική η φωνημική απαλοιφή: Παρουσιάζουμε στο παιδί μια λέξη και του ζητάμε να βρει ποιο τμήμα της λέξης θα μείνει, αν αφαιρεθεί είτε μια συλλαβή (συλλαβική απαλοιφή) είτε ένα φώνημα (φωνημική απαλοιφή). Για παράδειγμα, παρουσιάζουμε τη λέξη /καλημέρα/ και ζητάμε να μας πει τι θα μείνει αν αφαιρεθεί η συλλαβή /κα/, οπότε το παιδί θα πρέπει να πει /λημέρα/. Αντίστοιχα, για να ελέγξουμε τη φωνημική απαλοιφή, ζητάμε στο παιδί να μας πει τι θα μείνει αν αφαιρέσουμε το φώνημα /κ/, οπότε θα πρέπει να πει /αλημέρα/. Να σημειωθεί πως η απαλοιφή μπορεί να γίνει είτε στην αρχή είτε στο τέλος της λέξης.
- Συλλαβική η φωνημική αντιστροφή: Παρουσιάζεται στο παιδί μια λέξη και του ζητείται να την προφέρει αντίστροφα. Για παράδειγμα, σε συλλαβική αντιστροφή δίνεται προφορικά στο παιδί η λέξη /μέσα/ και αναμένεται να πει /σαμε/, ενώ στη φωνημική αντιστροφή δίνεται η λέξη /σε/ και αναμένεται να αποδοθεί σαν /εσ/.
Η σχέση της φωνολογικής ενημερότητας με την ανάγνωση και την ορθογραφημένη γραφή
Πολλοί ειδικοί πιστεύουν πως υπάρχει στενή και αιτιώδης μεταξύ της φωνολογικής ενημερότητας και της μάθησης της ανάγνωσης και πως ένα παιδί πρέπει να έχει κατακτήσει τη φωνολογική επίγνωση πριν διδαχθεί την ανάγνωση. Αυτό βασίζεται στην άποψη ότι τα παδιά πρέπει να έχουν αποκτήσει γνώση των φωνημάτων για να μπορέσουν έπειτα να αντιστοιχίσουν τα φωνήματα αυτά με τα γραφήματα και να μάθουν να διαβάζουν. Αντίστοιχα, η φωνολογική ενημερότητα είναι αναγκαία για τη μάθηση και της ορθογραφημένης γραφής.
Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί πως η φωνολογική ενημερότητα, αν και απαραίτητη για την κατάκτηση της γραφής και της ανάγνωσης, δεν αρκεί από μόνη της. Για να εξελιχθούν περαιτέρω οι δεξιότητες της ανάγνωσης και της γραφής παίζουν σημαντικό ρόλο κι άλλοι παράγοντες.
Εκπαιδευτικές εφαρμογές:
Από ποικίλες έρευνες σε διαφορετικές γλώσσες, γνωρίζουμε ότι η συλλαβική επίγνωση κατακτάται σχεδόν αυτόματα και σε μικρότερη ηλικία από τη φωνημική. Παιδιά προσχολικής ηλικίας μπορούν να ανταποκριθούν επιτυχώς σε ασκήσεις συλλαβικής κατάτμησης και ομοιοκαταληξίας.
Η εξάσκηση της φωνολογικής ενημερότητας στο νηπιαγωγείο είναι απαραίτητη και θα πρέπει να αποτελεί βασικό κομμάτι της προσχολικής εκπαίδευσης. Θα πρέπει, ωστόσο, να βρίσκεται σε αντιστοιχία με τις γνωστικές ικανότητες του παιδιού. Έτσι, θα πρέπει να δίνεται έμφαση στη λεξική και συλλαβική επίγνωση. Επίσης, η εισαγωγή στη φωνημική επίγνωση είναι χρήσιμη, καθώς και η εξάσκηση στην αντιστοίχιση ήχων και γραμμάτων. 10 – 20 λεπτά εξάσκησης σε παιγνιώδη μορφή κάθε μέρα θεωρούνται αρκετά. Έτσι, οι μαθητές θα ανταποκριθούν ευκολότερα στη μάθηση της ανάγνωσης και της ορθογραφημένης γραφής όταν φοιτήσουν στο Δημοτικό.
Η φωνημική επίγνωση κατακτάται στην πρώτη σχολική ηλικία (6 ετών περίπου), οπότε τα παιδιά μπορούν να ολοκληρώσουν φωνημικές κατατμήσεις και συνθέσεις. Συνεπώς, κατά την Α’ Δημοτικού τα παιδιά μπορούν και πρέπει να εξασκούνται συστηματικά στη φωνημική ενημερότητα έτσι ώστε να διευκολυνθούν και την εκμάθηση της ανάγνωσης και της γραφής.
Αν και η κατάκτηση των διαφορετικών επιπέδων φωνολογικής ενημερότητας σχετίζεται με γνωστικές δεξιότητες τις οποίες τα παιδιά κατακτούν σε διαφορετικές ηλικίες, ενδιαφέρον παρουσιάζει η κατάκτηση της φωνολογικής ενημερότητας σε μαθητές με δυσλεξία και άλλες μαθησιακές δυσκολίες. Σύμφωνα με έρευνες, οι μαθητές με δυσλεξία, οι οποίοι δυσκολεύονται στην ανάγνωση αλλά και τη γραφή, έχουν δυσκολίες και στη φωνολογική επίγνωση. Συνεπώς, η εξάσκηση της φωνολογικής επίγνωσης σε όλα τα επίπεδα σε μαθητές μα δυσλεξία και άλλες δυσκολίες είναι απαραίτητη προυπόθεση για τη βελτίωση της γραφής και της αναγνωστικής ικανότητας στα πρώτα στάδια.
Είναι απαραίτητο να σημειωθεί πως, αν και υπάρχουν ηλικιακά ορόσημα για την κατάκτηση των διαφορετικών επιπέδων φωνολογικής επίγνωσης, κάθε μαθητής έχει το δικό του ρυθμό και τρόπο μάθησης. Συνεπώς, ένα εξατομικευμένο πρόγραμμα διδασκαλίας το οποίο να ανταποκρίνεται στις δυνατότητες και ανάγκες κάθε μαθητή είναι πολύ σημαντικό και απαραίτητο.
Ηλιάνα Χριστοπούλου
Ειδική Παιδαγωγός, ΜΑ
Πηγές:
Brooks, G. (2002). What works for children with literacy difficulties? The Effectiveness of Intervention Scheme, Research Report 380, DfES.
Fraser, J., Goswami, U. & Conti-Ramsden, G. (2010). Dyslexia and Specific Language Impairment: The Role of Phonology and Auditory Processing, Scientific Studies of Reading, 14(1), pp. 8-29.
Gillon, G. (2004). Phonological awareness: From research to practice, New York: The Guilford Press.
Πόρποδας, Δ.Κ. (2002). Η Ανάγνωση, Πάτρα: Αυτοέκδοση.
Richgels, D. (2001) Phonemic awareness. The Reading Teacher, 55(3), pp. 274-278.
Rose, J. (2009). Identifying and Teaching Children and Young People with Dyslexia and Literacy Difficulties (the Rose Review), London: DCSF.
Snowling, M., Duff, F., Petrou, A. & Schiffeldrin J. (2011). Identification of children at risk of dyslexia: the validity of teacher judgements using ‘Phonic Phases’, Journal of Research in Reading, 34(2), pp. 157 – 170.